ARCHIEFONDERZOEK ZYPENDAAL | Chayah Godschalk-Visser

Welke eigenaren heeft het huis gekend? Welke veranderingen hebben zij aangebracht? Welke namen heeft het huis gehad? Zomaar wat vragen die ik hoop te beantwoorden met dit korte onderzoek naar Kasteel Zijpendaal.

De bekendste eigenaar van huis Zypendaal is de familie Brantsen die het huidige huis in 1743 heeft gebouwd en bijna twee eeuwen in bezit heeft gehad. Maar er gaat nog een hele geschiedenis vooraf aan deze regentenfamilie. Al een eeuw daarvoor in 1642 wordt het originele huis voor het eerst vermeld.

Laten we beginnen met de naam. In de oudere akten wordt deze als Siip, Syp of Sijp gespeld. A.J. van der Ven stelt dat de juiste Gelderse uitspraak ‘Ziependaal’ is. Omdat Zypendaal met een Griekse y ten onrechte wordt gespeld als Zijpendaal met een lange ij, spreekt men het eigenlijk verkeerd uit. De Syp komt van het woord sipen, later sypelen of siepelen, dat betekent druppelen.¹ Boven het huis ligt namelijk de spreng of sours van de Sint-Jansbeek, waar het water uit een natuurlijke bron sypelt.

Het huis wordt tegenwoordig Kasteel Zypendaal genoemd, echter is het geen kasteel. Het heeft nooit als verdedigingswerk gediend; het is na de Middeleeuwen pas gebouwd als buitenplaats.

Hoever de geschiedenis van De Syp sypelt kunnen we nog niet precies zien. In 1642 schijnt er al een huis en hof te hebben bestaan.² I.a.Nijhoff stelt zelfs dat Hertog Karel rond 1524 een torentje had laten bouwen op de plek waar nu het huis Zypendaal staat.³ Het torentje heb ik bij wijze van archiefmateriaal nog niet kunnen bevestigen, maar in een zaak uit 1569 wordt wel gezegd dat Hertog Karel van Gelre de Zijpe had gebruikt als visvijver.⁴

De eerste gedocumenteerde eigenaar van de Syp was Abraham Paigniet, ritmeester bij de cavalerie, en zijn vrouw Otto van die Gruythuysen. In 1642 wordt de Syp met huis, hof en bijbehorende goederen toegedeeld aan hun dochter Pertonela Paigniet en haar man Laurens Swaenswijck.⁵ Vijf jaar later in 1649 dragen zij hun goed in de Syp over aan Abraham Tulleken, burgemeester van Arnhem⁶, en zijn vrouw Gerardina Everwijn.⁷ In 1650 laten zij hier hun eigen huis bouwen. In het huidige huis Zypendaal is hun gevelsteen ingemetseld, met daarop de tekst Zypen Dal ANNO 1650 en de wapens van beide patriciersfamilies, Tulleken en Everwijn. Hier wordt het goed voor het eerst Zypendal genoemd. De gevelsteen is nog steeds te zien.

Vier jaar later in 1654 dragen hun erfgenamen Zypendal over aan Willen Everwijn en zijn vrouw Geertruid Kelffken.⁸ In 1661 verkopen Willem Everwijn en Geertruid Kelffken het goed Zypendaal aan Josias van Harn, secretaris van Arnhem, en zijn vrouw Ermgard Verstegen.⁹ In deze verkoopakte wordt de naamsverandering ook nog genoemd: 'Erff ende goedt, genaemt die Syp, mettet spijcker, nieuws daerop getimmert, geheijten Sypendall’ Opvallend hierin is ook de benaming spijcker, het werd in die tijd kennelijk niet gezien als woonhuis maar als buitenverblijf. Ook Josias van Harn onderstreept in zijn request aan de Gedeputeerden van Veluwe in 1679, dat het huis niet meer dan een zomerverblijf is. Hij noemt het een speelhuijsken:

'Op het selve is voor desen geset een speelhuijsken […] en nimmermeer verhuijrt wort, uitgesondert dat in de somer nu en dan daer wel enigh vermaeck wort genomen.'¹⁰

Na Josias van Harn kwam het in bezit van Gerhard van Harn.¹¹ Na een gerechtelijk verwin werd het goed Zypendaal in 1711 toegewezen aan zijn zus Elisabeth van Harn en haar man Hendrick van Bayen. De zaak had sinds 1702 geduurd en ging wellicht over schulden en het huis als onderpand.¹²

Rond 1720 kwam het goed in handen van Willem van Bayen, burgemeester van Arnhem. Hij maakt grote veranderingen aan in het landschap. De burgemeester maakt echter zulke schulden dat het goed Zypendaal tot zijn desolate boedel behoorde.

In 1743 werd het goed met huijs en stalling, houtgewassen, schaapsdrift en een deel van een erfje door de burgemeesters, schepenen en raad der stad Arnhem overgedragen aan de eerste Brantsen, namelijk Hendrick Willem Brantsen, raadssecretaris van Arnhem, en zijn vrouw Johanna Elisabeth de Vree.¹³

Rond 1760 laat Brantsen het huijs afbreken en een nieuwe bouwen. Dit huis is in de bijna 180 jaar dat het in de familie blijft, uitgebreid en verfraaid tot het huidige huis Zypendaal.

 Schets naar de tekening van Jac. van Deventer uit 1550. Bron: Gelders Archief Arnhem

 Kaart uit 1650, met Sypendal linksboven. Bron: Kaartenverzameling Gemeente Arnhem, 7671

De eerste afbeeldingen van het huis Zypendaal werden vervaardigd in de tijd van de burgemeester, Willem van Bayen. Hij laat de tuin aanleggen in de Franse landschapstijl, dat is te herkennen aan haar rechthoekige symmetrie.

 Kaart door Hendrik de Leth uit 1723. Bron: Gelders Archief Arnhem

Zypendal. 'Dus toont sich 't keurlick Zypendal, Van BAEIJENS Wijn en Water-Val'. Bron: Gelders Archief Arnhem

Hier wordt Zypendaal met puntjes op de y geschreven, waardoor het Zijpendaal wordt. Wellicht dat de misspelling waar A.J. van der Ven voor waarschuwde rond deze tijd is ingetreden.

Van Bayen liet in 1736 twee schilderijen van het huis maken, van de voor- en achterkant.

Schilderijen huis Zypendaal uit 1736. Bron: Collectie Brantsen van de Zyp Stichting

In 1743 kwam het goed in handen van Hendrick Willem Brantsen; hij liet het landgoed Zijpendael in januari 1753 door Willem Leenen opmeten en in kaart brengen.

Zypendael in 1753. Bron: Gelders Archief Arnhem

Rond 1760 liet Hendrick Willem Brantsen een nieuw huis iets zuidelijker, ter hoogte van de voormalige moestuin, bouwen. Het huis had een souterrain, een verdieping en een zolderverdieping. In plaats van een kruisvorm had dit huis een kubusvorm.

De Zyp door Buffa en zoon. Bron: Gelders Achief Arnhem

In 1803 maakt de statige Franse tuin plaats voor de Engelse landschapstijl, de tuin kreeg een soepel, natuurlijk verloop. De tuinarchitect Posth heeft bijvoorbeeld de voorheen vierkante vijver slingerend om het huis gelegd.

  Kaart door G.W. Lobé uit 1879. Bron: Kaartenverzameling Gemeente Arnhem, 2611

Tussen 1883 en 1884 werd het huis flink verbouwd. Aan de voorkant kwam een vestibule, het dak kreeg twee dakvensters en een balustrade en aan de zuidkant kwamen balkons. Aan de achterkant is er een toren gebouwd en daarnaast een uitbouw, die rond 1900 een verdieping erop kreeg; de rode salon. Een steen met het jaartal 1883 is nog steeds te zien aan de achterkant in de toren. Door deze verbouwing heeft het bovenaanzicht de vorm van een trappetje gekregen.

Het huis in de vorm van een trappetje. Bron: Zypendaal kasteel Kaartenverzameling Gemeente Arnhem, 7

Het huis Zypendaal in de vorm van een trappetje. Bron: Chayah Godschalk Visser

Tegenwoordig is het huis Zypendaal in handen van Geldersch Landschap & Kasteelen, die het interieur uit de tijd van de Brantsens heeft hersteld. 

Interieur van kasteel Zypendaal. Foto: Ruud van Capelleveen

De Sijp heeft in drie en een halve eeuw vele veranderingen doorstaan. Ze is door de jaren ontwikkeld van naam, eigenaar, ligging, vorm en functie tot het huidige Kasteel Zypendaal dat we nu kennen. Kasteel Zypendaal is opengesteld voor publiek en te bezichtigen onder leiding van een gids.

Kasteel Zypendaal is het beginpunt van de wandeling langs de historie van de Sint-Jansbeek (Zypendaal-Sonsbeek).

Wandeling langs de historie van de Sint-Jansbeek (Zypendaal-Sonsbeek)

Wat is er met het Gulden Spijcker op het eiland in Sonsbeek gebeurd?

Hoe kwam er een verkeerde naam op de ijskelder in Sonsbeek?

Hoe is Park Sonsbeek ontstaan?

De vrouw die het opnam tegen Keizer Karel V

Historische wandeling door de vesting van Hanzestad Elburg

Meer geschiedenis

¹ A.J. van de Ven 1933, De oude buitenverblijven rondom de stad, 201

² Gelders Archief, Zypendaal, inv. nr. 336

³ Nijhoff, wandelingen, 95

⁴ Kronijk van Arnhem, 182

⁵ Gelders Archief, Zypendaal, inv. nr. 336

⁶ Gelders Archief, St. Nicolai Broederschap te Arnhem 1, 5.2

⁷ Gelders Archief, Zypendaal, inv. nr. 337

⁸ Gelders Archief, Zypendaal

⁹ Gelders Archief, Zypendaal, inv. nr. 338

¹⁰ Gelders Archief, Zypendaal, inv. nr. 393

¹¹ Gelders Archief, Zypendaal

¹² Gelders Archief, Zypendaal, inv. nr. 340

¹³ Gelders Archief, Zypendaal, inv. nr. 341

© Chayah Godschalk-Visser