Ontstaan Park Sonsbeek

ACHTERGRONDARTIKEL SONSBEEK ARNHEM | Chayah Godschalk-Visser

Hoe is park Sonsbeek ontstaan?

Het landgoed wij nu kennen als Park Sonsbeek bij Arnhem was eeuwenlang een bebost beekdal van de Sint-Jansbeek. Al in 700 v.Chr. woonden er mensen aan de Sint-Jansbeek, die stroomt vanuit de heuvels van Zypendaal via Sonsbeek, door de binnenstad van Arnhem in een bocht naar de Rijn. Sterker nog, Arnhem is vanwege deze beek op deze plaats ontstaan, en mede door haar heeft de stad zich kunnen ontwikkelen tot hoofdstad van Gelderland.

In de dertiende eeuw stonden er zeven molens langs de Sint-Jansbeek, waarvan de oudste, de Gelderse Molen, op de plek stond van de Grote Waterval in het huidige Sonsbeek. De molens werden gebruikt voor de productie van papier en het vermalen van graan tot meel, maar ook voor olie en om kledij te wassen. Bovendien was de Sint-Jansbeek de voornaamste watervoorziening en bood ze extra bescherming tegen invallen. De Sint-Jansbeek was de aorta van Arnhem.

Voor meer over de geschiedenis van de Sint-Jansbeek, kun je de Wandeling langs de historie van de Sint-Jansbeek (Zypendaal-Sonsbeek) volgen.

Sonsbeeck

Het tegenwoordige Park Sonsbeek bestond 250 jaar geleden uit verschillende landerijen. De oudste hiervan zijn de Wiltbaen (waar nu Brasserie de Boerderij staat), Heimenscamp, de Gulden Bodem en het Gulden Spijker.¹ Het huis Gulden Spijker is in 1431 op het huidige eiland in de Sint-Jansbeek (nu de Grote Vijver in Sonsbeek) gebouwd door Arnoud van Egmond, hertog van Gelre.² Hiervan zijn in 1915 muurresten gevonden.

Henrick de Groeff, de hofmeester van hertog Karel van Gelre zou de landerijen Groenenstein, de Wiltbaen, de watermolen van Floris van der Erwe, het erf van wijlen Evert die Moeler en meer bebouwde en woeste grond, niet allemaal even rechtmatig, hebben verworven.³ In 1524 kocht hertog Karel van Gelre, kleinzoon van Arnoud van Egmond, deze bezittingen van Henrick de Groeff op en voegt deze toe aan zijn erfgoed het Gulden Spijker.

Archiefstuk 1524 Hertog Karel van Gelre koopt bezittingen op. Bron Kronijk van Arnhem

Archiefstuk Hertog Karel van Gelre koopt bezittingen op. Ontstaan park Sonsbeek. Bron Kronijk van Arnhem

Hertog Karel van Gelre koopt bezittingen op. Bron: Kronijk van Arnhem, 86,87

Hertog Karel van Gelre paalde de Wiltbaen af voor de jacht, het gebied rondom de huidige Brasserie de Boerderij, dat later ook onder Sonsbeeck werd geschaard.⁴

Ontstaan van de naam Sonsbeeck

Vanaf 1775 kwamen al deze landerijen in handen van Gerhard Pronck, burgemeester van Arnhem. In de jaren daarna plantte hij vele bomen: 'Een nieuw aangelegd bosch (...) in een beste smaak aangelegd tot wandelingen, bepoot met beste vreemde en Inlandsche boomen, heisters en Akkermaalshout (...) en parthijen in den Engelschen smaak...'⁵

Ook breidde hij zijn bezittingen uit met onder meer de Bruijnincks- of Sonsbeeck korenmeule, later een papiermolen de Sonsbekermolen genoemd, ter hoogte van de huidige Zwanenbrug.⁶ De molen is bijna 200 jaar geleden afgebroken, maar ze staat hoogstwaarschijnlijk aan de basis van de naam van het park. In de 17e eeuw was Anna van Sonsbeeck namelijk eigenares van de molen.⁷ De vader van Anna van Sonsbeeck kwam uit het stadje Sonsbeck net over de Duitse grens. Anna van Sonsbeeck erfde de molen begin 17e eeuw van haar stiefvader Ludowick Bruijnincks en deze werd sindsdien Bruijnincks-Sonsbeeck korenmeule genoemd. Ook had Anna van Sonsbeeck het eerste huis Sonsbeeck in bezit. Hoogstwaarschijnlijk is dit waarom het gebied Sonsbeek heette. Andere theorieën zijn dat de naam van de woorden somp en beek afstamt (sompen zijn de moerassige vijvers in het dal) of dat het een verbastering is van Sint-Jansbeek; in de volksmond zou Sonte Johannesbeek als Sontsbeek worden uitgesproken. Enfin, het landgoed droeg de naam Sonsbeeck.

Burgemeester Pronck verkocht zijn verworven buitengoed Sonsbeek in 1798 aan Elisabeth Geertruij Scheltus, echtgenote van Sebastiaan Cornelis Nederburgh, advocaat en commissaris-generaal van de Verenigde Oostindiche Compagnie⁸. Ook zij breidden hun bezittingen uit met een paar toegevoegde percelen, voordat het buitengoed Sonsbeek overgaat naar Theodore Baron de Smeth in 1806.⁹In 1808 kocht Baron de Smeth ook het landgoed Hartgersberg en maakte deze samen met Sonsbeeck tot een geheel.¹⁰

Schilderij Huis Hartgersberg. Ontstaan park Sonsbeek. Bron: Gelders Archief Arnhem

Huis Hartgersberg. Bron: Gelders Archief Arnhem

Hartgersberg bij Sonsbeek

Het landgoed Hartgersberg dankte zijn naam aan meneer Hartger, de eigenaar in 1521.¹¹ Begin achttiende eeuw namen vele oud-Indiëgangers hun betrekking op de prachtige heuvels rondom Arnhem. Eén van hen is Adriana van Bayen (1723-1755) uit Batavia. Ze nam in 1742 het landgoed Hartgersberg van Hendrina Jansen over.¹² Ze was 21 jaar toen zij in 1744 een nieuw huis op de berg liet bouwen, met een voor die tijd hoog kostenplaatje van 12.000 gulden. Het huis Hartgersberg vormt de fundering van wat nu de Witte Villa is, maar werd indertijd het ‘huisje op de berg’ genoemd. Adriana's schoonzoon, Gerhard Belaarts van Wieldrecht, verkocht het landgoed in 1790 aan Jan Frederik Diemer,¹³ die ook de Appelenboom en de Tonnenberg opkocht.

In 1797 werd het ‘huisje op de berg’ te koop aangeboden in de Opregte Haarlemse Courant:

‘Uit de hand te koop: De aller aangenaamste Buiten-Plaats, HARTJESBERG, gelegen aan de Schependom van een zeer naby de stad Arnhem, op de hoogt stadswarts aan het thans verkogt wordende Goed SONSBEEK, bestaande in een nieuw getimmerd en zeer logeabel Huis, voorzien van tien, in den nieuwsten smaak behangen, zo boven-als-beneden-kamers, waaronder een extra groote zaal, alle hebbende de overheerlykste uitzichten op de Stad, de geheelde Betuwe, Elten, Cleef en Cleefsland.’¹⁴

De advertentie raakte doel, want dat jaar kwam het landgoed Hartgersberg in handen van Daniël Ruysch.¹⁵ Aanvullend kocht hij de Brey en een stuk van de Bloemenbleijk, waarna het landgoed Hartgersberg in 1808 gekocht werd door Baron de Smeth.¹⁶

Sonsbeek één geheel

Theodorus Baron de Smeth, stiefoom van koning Willem II, bracht Sonsbeek en Hartgersberg samen en noemde het geheel landgoed Sonsbeek. Het middelpunt was het huis Hartgersberg, dat sindsdien huis Sonsbeek ging heten. Baron de Smeth investeerde veel geld in het aanbrengen van de Engelse landschapstijl die in die tijd opkomende was. Zo plantte hij uitheemse bomen en bestraatte hij de zandweggetjes. Hij bracht ook de Bloembleikmolen of de Witte Watermolen onder.¹⁷

Baron de Smeth genoot met name van een koud, wit wijntje als hij in zijn tuin zat. Daarom maakte hij veel gebruik van zijn ijskelder, zodat hij altijd gekoelde etenswaren en dranken op voorraad had. Deze ijskelder werd pas in 1999 opgegraven. Om zijn historische waarde is hij gerestaureerd en is hij ’s zomers te bezichtigen.

Op een goede dag in 1821 kwam het echtpaar Van Heeckeren bij De Smeth dineren. De veteraan Hendrik Jacob Carel Jan, Baron van Heeckeren van Enghuizen en Beurse was zo onder de indruk van het landgoed Sonsbeek en het uitzicht dat hij aanbood om het te kopen. Enige tijd later kon hij zich de trotse eigenaar van het landgoed Sonsbeek noemen.¹⁸

Sonsbeek uitgebreid

Van Heeckeren breidde het landgoed Sonsbeek uit tot de huidige omvang door het toevoegen van het Sint-Martenskerkhoff, de Waterberg en de Kluis. Hij borduurde voort op het Engelse landschap waarmee Baron de Smeth was begonnen. Ook wierp hij het dijkje op bij het huidige Watermuseum, zodat hij met zijn koets niet steeds de heuvels over hoefde.

De Belvédère van Baron van Heeckeren. Ontstaan park Sonsbeek. Foto Chayah Godschalk Visser — De Belvédère in Sonsbeek

Op de hoge Ruyterenberg bouwde Baron van Heeckeren de Belvédère.¹⁹ Vanaf de hoge toren kon hij zijn tuinlieden die werkten op het landgoed Sonsbeek goed in de gaten houden. Later, toen de bomen van Sonsbeek boven de toren uit groeiden werd er nog eens vijf meter bovenop gebouwd. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd de Belvédère juist te klein bevonden en was het gebouw daardoor niet interessant genoeg om neer te halen. Daarom kan je nu nog genieten van het uitzicht vanaf de Belvédère.

Naar aanleiding van een reis naar Zwitserland, waar Baron van Heeckeren onder de indruk raakte van de watervallen, wilde hij zijn eigen waterval op het landgoed Sonsbeek creëren. De minstens vijfhonderd jaar oude Gelderse Molen moest in 1823 ruimte maken voor deze Grote Waterval. De bouw kostte omgerekend 3 miljoen euro, de rotsen moesten namelijk handmatig worden opgegraven op het Kootwijkerzand.

Maar de hoge kosten van het landgoed Sonsbeek brachten Baron van Heeckeren in de problemen en hij moest noodgedwongen stukken van Sonsbeek verkopen. Nu bevinden zich daar drie Arnhemse wijken. Baron van Heeckeren laat het landgoed Sonsbeek uiteindelijk in 1884 na aan zijn neef.

Ook de familie kon het niet meer betalen en verkocht het landgoed Sonsbeek in 1898 aan de 'Maatschappij tot Exploitatie van het Landgoed Sonsbeek'. Een jaar later kocht de gemeente Arnhem het landgoed Sonsbeek op voor 1 miljoen gulden, de helft van de jaarlijkse gemeentebegroting.²⁰ De grenzen van het landgoed Sonsbeek bestaan dan uit: Schelmseweg, Oude Deelenseweg, Deelenseweg, Galgenberg, Weg langs de Begraafplaatsen, Apeldoornseweg, Waterbergseweg, Hommelseweg, Sonsbeeksingel, Zijpendaalseweg, Sonsbeekweg, en Apeldoornseweg.

Tot die tijd was het landgoed Sonsbeek ommuurd en afgesloten voor stadsbewoners. De gemeente Arnhem verbouwde het landgoed tot een park voor het grote publiek. Park Sonsbeek is nu vrij toegankelijk. De Wandeling langs de historie van de Sint-Jansbeek (Zypendaal-Sonsbeek) loopt hier doorheen.

Sonsbeek is en blijft een inspiratiebron voor schrijvers, dichters en kunstenaars. Zo schreef Joris Bolder onlangs het boek Spoken van Sonsbeek over een groep jongeren die na een apocalyps in Sonsbeek moet zien te overleven.